HOW ART IS MADE: HOE MEESTERWERKEN ONTSTAAN

Het geheim van de kunstenaar. We zullen het nooit weten. Hoewel Debra Mancoff in haar boek de ins en outs van materialen en methoden voor het licht brengt, blijft het echte ontstaan van een kunstwerk een mysterie. We kunnen spreken over met welke middelen en volgens welke aanpak en werkwijze een compositie tot stand komt. Maar het motief, de oorzaak en aanleiding, blijven duister. Dat schuilt in de inspiratie, de bezieling van de rede om tot scheppen te komen. Op welke manier de geest wat het oog ziet vertaald en de hand kan aansturen. Dat is het geheim. Het ligt dus niet in de zakelijke gebruiken, maar in de abstracte gevoelens die realistisch worden uitgewerkt. Niet wat hem of haar aanzet tot het beelden van de werkelijkheid. Dat ene moment, dat de vonk een brandend vuur wordt. Dat de inspiratie inslaat, als een donderslag bij heldere hemel.

Het boek met de titel "Het geheim van de kunstenaar" is daarom een technische uiteenzetting. Het beschrijft de manier waarop het resultaat van handelen is bereikt. Hoe de meesterwerken zijn gemaakt. Daarvoor haalt Mancoff alle beschikbare middelen en methoden uit de kast. De oorspronkelijke uitgave ligt mij voor in een vertaling van Laura Woolthuis en is uitgegeven door WBOOKS. De originele editie kreeg overigens een naar mijn idee meer accurate titel mee, namelijk het “How art is made” dekt de feitelijke inhoud beter dan de Nederlandse vertaling daarvan. Want daarover schrijft Debra Mancoff, hoe kunst is gemaakt. De Nederlandse versie heeft als ondertitel “Hoe meesterwerken ontstaan”, wat dan wel de lading dekt en de originele titel eer aandoet.

De technieken en middelen die de kunstenaar ter beschikking staan en worden gebruikt om een kunstwerk te creëren, daarover kun je als kunsthistoricus een licht laten schijnen. Om de lezer, en mogelijk de kijker naar kunst, uit de doeken te doen hoe de composities ontstaan onder handen en door de handen van de kunstenaar. De handelingen om tot resultaat te komen kunnen uitgeplozen en omschreven worden. De gebeurtenis die daaraan vooraf gaat blijft mysterieus, een geheim, het geheim van de kunstenaar. Het bevlogen moment waarin het elan geestdrift wordt, daar is lastig een vinger achter te krijgen. En dat is dan ook niet waar het boek van Mancoff over gaat.

De auteur geeft een nauwgezet beeld van wat de kunstenaar ten dienste staat om zijn of haar werk te maken. De materialen strekken daarbij van Goud tot Pastelkrijt via Inkt en Tempera. En al deze grondstoffen om de kunst uit op te bouwen worden in de tijd gezet. Van ontdekking tot verbeteren en experiment. En, dat is de charme van het boek, geïllustreerd met talloze voorbeelden. Aldus wordt niet enkel een droge opsomming gedaan, maar is dit tastbaar gemaakt met kunstenaar en kunst. De uitgave van Mancoff is daarmee een handleiding en tevens een kunstboek. Een handleiding om de diverse technieken te duiden, en een kunstboek omdat het met het penseel in de hand in de geschiedenis van de schone kunsten duikt. Naast de materialen zijn er voldoende methoden die de kunstenaar zich kan aanwenden om tot overtuigend resultaat te komen. Het boek behandelt technieken als Perspectief en Monochromie, maar ook diverse grafische technieken en de moderne Graffiti en de fascinerende Immersieve ruimtes.

“How art is made”, aka “Het geheim van de kunstenaar”, is een reis door de praktijken en processen van kunstenaars met Debra Mancoff als gids. Zij duidt mij hoe geweldige kunst ontstaat. Althans kunst van kunstenaars die er in haar ogen toe doen. De materialen en methoden kunnen natuurlijk ook door minder grote goden worden aangewend om tot kunst met een kleine k te komen. Maar daar gaat het in dit boek niet over. Het is een interessante materie waardoor meer waardering voor het werk ontstaat, ook al is dat werk minder tastbaar en begrijpelijk. Het is alsof wanneer er ingang is tot het ontstaansproces dit respect afdwingt en de waarde ervan beter wordt ingeschat.

Het technische verhaal achter het resultaat geeft inzicht in de moeiten die kunstenaars zich moeten getroosten om de idee beeld te geven. Want wanneer je het penseel ter hand neemt is het lang niet zeker dat er een meesterwerk uit de marterharen vloeit. Voor Vincent van Gogh was schilderen een vorm van emotionele ontlading, bijvoorbeeld. Hoewel hij weinig formele opleiding had genoten was hij een enthousiast autodidact. Hij leerde van het werk en de woorden van anderen, bestudeerde prenten en schilderijen, woonde tentoonstellingen bij, wisselde ideeën uit en las boeken over kleur en techniek. De technische vaardigheden kreeg hij dus onder de knie, maar daarmee kon hij nog niet die kunst maken die hij heeft gemaakt. Door zijn bevlogenheid en emotionele inborst werd zijn penseel door instinct geleid. In de buitenlucht, en plein air, toonde hij door het werk zijn sensatie in plaats van een weergave van wat er daadwerkelijk te zien was. Daarom is het naast het lezen van de tekst een meerwaarde van het boek de kunstwerken te kunnen zien. Omdat niet enkel het materiaal en de methode kunst maken, maar veel meer de idee en de bezieling dat doen.

Jackson Pollock had geen palet meer nodig, lees ik. Hij bracht zijn verf onbewerkt en rechtstreeks uit het blik aan. “Hij werkte spontaan, ‘zonder angst om veranderingen aan te brengen en het beeld te vernietigen’, in de overtuiging dat het schilderij een eigen leven leidde. Zijn lichaam werd zijn instrument (…) Door de volledige kracht van zijn lichaam te gebruiken, getuigde Pollocks werk eerder van de handeling van het schilderen, dan van het resultaat ervan: zijn intuïtieve, atletische bewegingen lieten de verf van het doek af druipen.” Pollock werd één met zijn werk, werd er als het ware onderdeel van. Zo kan de beschouwer onderdeel van het werk van Yayoi Kusama of van Olafur Eiasson worden. De Immersieve ruimtes zuigen de kijker in zich op. De ruimte die men betreedt heeft geen begin en geen einde. Het is er en ik maak er onderdeel van uit.

Van Mozaïek en Houtskool tot Potlood en Olieverf. Van Clair-obscur en Impasto tot Gravure en Zeefdruk. Er staan de kunstenaar voldoende materialen en methoden ter beschikking om tot een technisch overtuigend kunstwerk te komen. En er komen gaande de tijd voortdurend nieuwe technieken door experiment bij. Maar om de emotie van de beschouwer aan te spreken heeft de kunstenaar het elan van de schepping nodig. Om van de vonk een brandend vuur te maken, dat is het geheim van de kunstenaar. En wat geheim is moet geheim blijven. Maar hoe dat geheim tot uitdrukking komt dat is wetenschap. “How art is made / Hoe meesterwerken ontstaan” is daarom een wetenschappelijk boek, informatief. En met de woorden van Pablo Picasso “Als ik wist wat kunst was, zou ik het voor me houden” doe ik het boek dicht en sluit deze tekst af.

Het geheim van de kunstenaar – Hoe meesterwerken ontstaan. Oorspronkelijke titel How art is made. Debra N. Mancoff. Nederlandse vertaling Laura Woolthuis. Uitgave WBOOKS, 2024.