Istraživanje je sprovedeno na Arhitektonskom fakultetu – Univerziteta u Beogradu u okviru Master studija ’’Ultrastruktura Trećeg grada’’ pod mentorstvom prof. Ivana Raškovića i asistenta Miloša Kostića u periodu od februara do juna 2017. godine. Blog prati proces istraživanja studenata Marka Dragićevića i Aleksandre Milovanović.

Predmet istraživanja je prostorni obuhvat nezaposednutog zahvata leve obale Dunava - teritorije grada Beograda na potezu od Pančevačkog rita do Pupinovog mosta - ka kome su prema Generalnom urbanističkom planu grada Beograda za 2021. godinu usvojenog 2003. godine i Regionalnom prostorom planu administrativnog područja grada Beograda usvojenog 2004. godine usmerene razvojne ose širenja metropolitenskog područja. Specifičnost prostornog obuhvata ogleda se u prisustvu prirodnih odlika i resursa izuzetnih vrednosti koji su prepoznati i na međunarodnom nivou i zahtevaju društveno-odgovorno planiranje koje uključuje održivo korišćenje i upravljanje zemljištem.

Istraživanje je sprovedeno kako hronološkim tumačenjem prostornih planova, strategija i regulatornog okvira relevantnih za prostorni nivo grada Beograda, tako i kroz analizu pojma i preispitivanje značenja grada u nastanku, kao utemeljenja budućeg života zajednice. Prvi planski input za područje Trećeg Beograda postavljen je u Generalnom regulacionom planu za Beograd iz 1927. godine koji je izradio inženjer Jovan Obradović, inspektor Ministarstva, u okviru kog je utvrđena današnja pozicija Pančevačkog mosta i ostvarena prva veza između dve obale Dunava. Sledeći planski doprinos ostvaren je 1948. godine zahvaljujući izradi Saobraćajne studije i Generalne saobraćajne mreže Nikole Dobrovića, tada direktora Urbanističkog instituta Srbije i glavnog arhitekte grada Beograda, dok su u Opštem prikazu generalnog plana Beograda Miloša Somborskog iz 1950. godine zelene zone priobalja markirane kao prirodno dobro koje se čuva. Nakon ovih planova i studija sledeći predlog za razvoj leve obale Dunava javlja se tek u poslednjem Generalnom planu za grad Beograd za 2021.godinu, čime ovo istraživanje postaje relevantna građa i doprinos za planski i strateški okvir Trećeg Beograda u budućnosti.

Rezutati istraživanja su prostorno-programski modeli novog grada i određenog, konkretnog arhitektonskog sadržaja u njegovom okviru, odnosno mogući razvojni modeli staništa na makro i mikro planu, mitološko-programski temelji nastanka urbanog naselja i aspekti njegove hijerarhije, od ideje o gradu pa do konkretne organizacije prostornih sadržaja, razumevanjem vremena kao kvantitativnog faktora određenog istorijskog konteksta u odnosu -  “Stari, Novi i Treći Beograd”.

mentor: prof. Ivan Rašković, saradnik: ass. Miloš Kostić

mentorska komisija: doc. dr Ratka Čolić, prof. dr Nenad Šekularac

studenti: Marko Dragićević, Aleksandra Milovanović, Aleksandra Bašić, Mina Marković, Pavle Nešović, David Debeljević

TREĆI GRAD

Nastanak gradova i njihov razvoj deo su generičkog procesa koji je definisan parametrima društvenog razvoja. Gradovi se čitaju i istražuju kroz njihovu morfologiju i fizičke karakteristike, ali i kroz njihovu sociologiju, kulturu, faktore identiteta i temperamenta. Infrastruktura i suprastruktura su prostorni elementi koji oblikuju morfologiju grada i uslovljavaju njegovu morfogenezu. Infrastruktura je strateški element planiranja koji ima zadatak da uputi na tendencije razvoja, ključna čvorišta i strateška mesta povezivanja i umrežavanja. Za razumevanje tematskog okvira trećeg grada neophodno je sagledati i njegove okidače kroz prostorni i vremenski kontekst.

Španski sociolog Manuel Kastels je definišući globalno društvo i razvoj gradova izdvojio tezu u kojoj diferencira prostorne i neprostorne aspekte razvoja grada kroz prostor mesta i prostor tokova. Prema Kastelsu prostor je definisan kao ,,materijalna podrška vremenske razmene društvenih praksi''[1], pri čemu su najvažniji elementi društveno-tehničke koevolucije oni koji se sprovode putem tokova. Prostorne tokove čine teritorije, predeli, fizička struktura i mesta, ali njihovo funkcionalno i simboličko značenje zavisi od veze sa mrežom. Zato je važno treći grad posmatrati kao deo već uspostavljenog prostornog sistema i društvene ideologije i uspostaviti odnos stari : novi : treći Beograd.

 Lefevr u svom delu ,,Proizvodnja prostora'' (1974) posebno izdvaja koncept trenutka.[2] Odnosno, potpune aktuelizacije vremenskog konteksta i važnosti sagledavanja društvenog konteksta. Nastanak trećeg grada bazira se na objektivnim inputima koje pruža razvijena gradska obala kroz infrastrukturne elemente (mostovi, saobraćajnice, železnice), ali i kroz programsko-funkcionalne potrebe grada koje su direktna posledica aktuelne slike društva. Trenutak, odnosno momenat u toku vremenskog konteksta, u kome nastaje grad, refleksija je posebnih kulturoloških i društvenih odlika čiji su ljudi koji žive u tom gradu nosioci, kao i tehničko-tehnoloških aspekata koji bitno utiču na identitet arhitekture budućeg grada.

U odnosu na navedena polazišta: nastanak i razvoj grada u prostornom sistemu koji se razvija u realnom društvenom okviru, oslobođenom utopijskih vizija stvara se razumevanje okvira trećeg grada. Težnja je pronaći razvojni model staništa na mikro i makro nivou u odnosu na prostorno-programske potencijale razvoja Beograda, prostornih tendencija za njegovo širenje, kao i prepoznavanje teritorije za novi grad uz stalnu svest o tome da se ne radi samo o novom gradu, već i o trećem. Treći grad se oslanja ne samo na utemeljene prostorne inpute koji se vezuju za levu, nezaposednutu obalu Dunava, već i na vremenski kontekst, odnosno sliku društva koja se reflektuje kroz sociološko čitanje grada.  

,,Grad kao čarobni usev, koji se hvata u koštac sa prirodom krčeći šume, polja i pobrđa i osvajajaući prostor. Pri susretu čoveka i grada, uz mnogo scenske teatralnosti, dešava se satrepet ili sudar, igra u kojoj se živa i neživa struktura međusobno razotkrivaju i u kojoj uvek samo jedna pobeđuje.’’ [3]

[1] Manuel Castels, The rise of network society, 1996.

[2] Henri Lefebvre, The Production of Space, Oxford i Cambridge: Blackvel, 1992.

[3] Ivo Andrić, Priče o gradovima, 2016.

1. Infrastruktura kao mestojavni prostori i objekti

2. Infrastruktura kao tok koridori

MORFOGENEZA NASTANKA - BEOGRAD KROZ PLANOVE

,,Mapa Beograda dobro oslikava tu njegovu nestrukturisanost, fluidnost urbanih celina. Potpune beline prostora oko reka, paralelizam glavnih gradskih arterija i nemogućnost horizontalne, poprečne komunikacije među gradskim četvrtima, kulturološki je bitan faktor u razumevanju značenja i smisla centra grada, ne samo kao komercijalnog, administrativnog i političkog centra, već i kao saobraćajnog čvorišta, pepleta, ali i kao jednog dela grada koji atribute grada ima.’’ [1]

Beograd je kroz vekove menjao svoju fizionomiju, identitet, temperament. On se od slike grada na brdu u čijem je podnožju ušće reka transformisao u sliku gradskog naselja turskog Beograda sa fizionomijom živopisnog haosa, sa tornjevima džamija kao vertikalama, koje su štrčale kao simboli načina života tadašnjeg stanovništva. Kratkotrajna austrijska vlast u 17. i 18. veku donela je, kako su nam sačuvale prelepe gravire iz tog doba, malo više reda u ritmu ulica i kuća Beograda. Na dva hronološka ruba istorije modernog Beograda nalaze se: Plan varoši u šancu, Emilijana Josimovića iz 1867. godine i Generalni plan Beograda 2021. godine na (usvojen 2003.).

Veliko ostvarenje modernih urbanističkih koncepcija vezuje se za širenje Beograda preko Save, ali i za imena inženjera Đorđa Pavlovića Kovaljevskog i arhitekte Nikole Dobrovića. Panoramu Beograda čine dve važne urbane komponente i obeležja: Prostorni kompleks Beogradske Tvrđave, koji je podeljen na Gornji i Donji grad i park Kalemegdan i Zemunska kosa iznad starog dela grada, Gardoš sa ostacima tvrđave. Na tim rubovima Beograda podignute su dve uočljive vertikale: Meštrovićev Pobednik na Kalemegdanu i mađarska milenijska kula na Gardošu. Na beogradskoj panorami se ističu park šuma Zvezdara, Topčidersko brdo, Čukarička padina, zatalasano područje prema Avali, kao i sama planina Avala.

Kratka mirna razdoblja, između velikih istorijskih potresanja koje je grad doživljavao u modernoj istoriji, ostavile su mnoge gradske celine nedovršenim, planski ili spontano izgrađena naselja u širokom području grada, železnicom okovane obale, stanovanje u soliterima na periferiji, večitu temu metroa, ali i grad sa brojnim delima graditeljske prošlosti. Na kosi starog dela grada i na njenim padinama, a naročito duž reke Save, ona uporno traju, odolevajući vremenu i promenjivoj urbanoj volji, kao najvredniji deo lika grada.

U pregledu koji sledi biće izdvojen uporedni prikaz morfogeneze Beograda u odnosu na ključne odrednice planske dokumentacije. Kroz generalnu plansku dokumentaciju tematizovani su različiti problemi i potencijali koji su kroz istoriju afirmisali ključne vrednosti Beograda. Većina planova ne tretira sveobuhvatno gradsko područje, odnosno zapaža se fokusiranje na određene zone ili gradske celine bez sagledavanja usklađenosti sa širim kontekstom. Dodatna kritika odnosi se na isključivanje vremenskog konteksta, odnosno brzine razvoja kao dodatnog parametra, što je dovelo kasnog ostavrivanja pojedinih potencijala koji su već ranije ustanovljeni. U poslednjem Generalnom planu za 2021. godinu nije razmatrano industrijsko nasleđe kao potencijal za razvoj metodama i alatima regeneracije, što je ostavilo prostora za manipulacijom najvrednijim i najzančajnijim gradskim celinama i potezima. Tema aktivacije priobalja duž tokova obe reke, kao i razvoja treće obale nije tretirana u poslednjoj etapi generalne planske dokumentacije.

[1] Međunarodni simpozijum, Urbani spektakl, 1997.

Morfogeneza nastanka Beograda kroz vekove.

Okosnice za razvoj kroz planove. 1867-danas.

SOCIOLOŠKO ČITANJE GRADA

,,Povezanost grada i društva neporeciva je. Ta veza je duboka, istorijska i suštinska. Zbog toga se s pravom kaže da su gradovi najreprezentativniji otisak društva, ili u nešto suženijem obliku, da su gradovi projekcija društva u prostoru. Razlog udruživanja ljudi u mnogobrojne zajednice i istorijsko trajanje oblika njihovog grupisanja u prostoru – zajednički je: potreba za fizičkim preživljavanjem. Društvena organizacija kao pretpostavka razvoja institucija i oblik udruživanja u stalna i velika naselja imaju zajedničke preduslove: ljudske skupine mogu da opstanu samo ukoliko postoji specijalizacija i međuzavisnost. Grad u najvećem mogućem stepenu ispunjava te uslove.’’ [1]

 Čitanjem i tumačenjem razvoja Beograda nije dovoljno posmatrati samo njegove morfološke i prostorne karakteristike, već je poseban osvrt potrebno usmeriti na vremenski kontekst njegovog nastanka koji sa sobom nosi vreme sa svim svojim kontinuitetima i diskontinuitetima u razvoju građanstva i grada. To vreme je varljiva kategorija. Vreme od ideologije i društvenog uređenja, do estetike vremena. Vreme u doba nastanka modernizma, drugačije kulturološke okolnosti i sociološke potrebe. Arhitektura nastaje kao univerzalna potreba korisnika u okviru tadašnjeg društvenog sistema. Danas, korisnik u odnosu na kulturološke i sociološke odrednice vremena ima drugačije kriterijume i potrebe. Arhitektura treba da nastane kao okosnica okupljanja, događaja i održivog sistema. Epoha u kojoj projekat nastaje jeste univerzalni i neizbežni okidač na osnovu kog se koncipira. Vremenski okvir, koji sa sobom donosi sociološke i društvene okolnosti preslikane u odnosu na politički režim, pozicionira korisnika u odnosu na njegove potrebe i vrednosni spektar. Svaka epoha reflektuje uređeni spektar vrednosti koji utiče na fizionomiju uobičajenog života jednog društva.

Lefevr je prostor teorijski koncipirao kao društveni proizvod i kao mehanizam reprodukcije postojećih društvenih odnosa u kapitalizmu. Ova konceptualizacija prostora se radikalno razlikovala od dominantne koncepcije prostora koja je bila zastupljena u tadašnjoj urbanoj sociologiji, kao “praznog kontejnera” ispunjenog ljudskom akcijom. “Zamisliti prostor kao “okvir” ili kontejner u kojeg ne može biti stavljeno ništa što nije manje od tog primatelja, zamisliti da taj kontejner nema druge svrhe od one da čuva ono što je u njega pohranjeno – ovo je verovatno početna greška.” Lefevr ukazuje da je (urbani) prostor društveni proizvod, ishod opštih uslova (re)produkcije jednog društva, te da urbano podrazumeva projekciju društvenih odnosa na tle. [2]

Dominantna misao o prostoru nas uči da posmatramo samo ono što je u prostoru trenutno uočljivo, ali na taj način se zanemaruje dinamika reprodukcije prostora samog, zaboravlja se kako je prostor “nastao”, zašto je baš takav kakav jeste i po čijim željama je oblikovan. Ovo sa sobom nosi ozbiljne ideološke implikacije, jer se prostor u kojem se nalazimo posmatra kao nešto što je prirodno dato. Takva koncepcija podrazumeva određenu vrstu neutralnosti prostora, odnosno njegove nepolitičnosti, što bi značilo da se politika dešava unutar prostora i da ne igra nikakvu ulogu u njegovoj (re)konstrukciji. Kontekst je skup ideja, činjenica unutar kojih i oko kojih nastaje, rađa se određena misao, odnosno projekat. I projekat je misao, i koncept je misao, a interpretacija koncepta je zaokružena misao prilagođena realnom okviru. Kontekst toj misli daje boju, određeno značenje, sasvim konkretnu, specifičnu poruku. Tvorac te misli duboko je uronjen u taj kontekst, mora ga razumeti, mora se njime kretati kao dvorištem iz svog detinjstva. Kontekst ne čini samo ono što percipiramo golim okom, već i ono neopipljivo, što je upravo vreme kao varljiva kategorija i epoha koja biva skrojena društvenim, kulturološkim i sociološkim okolnostima. Vreme, kao uticajni faktor, obuhvata društveno – kulturološke uslove (ideologija, društveno uređenje, ekonomija, standard društva, istorijske, tradicionalne, kulturne vrednosti) i tehničko-tehnološke uslove (tehnike i tehnologije građenja i njihov razvoj; u skali od tradicionalnog zidanja opekom do tehnologija koje koriste iskustva satelitsko-svemirskih programa i proizvoda).

[1] Ljubinko Pušić, Grad – društvo – prostor: sociologija grada, 1997.

[2] Henri Lefebvre, The Production of Space, Oxford i Cambridge: Blackvel, 1992.

Razmera grada

Miloš Perović ,, Iskustva prošlosti''

UNIVERZALNOST PRENASELJENOSTI I URBANIZACIJE

Rani 19. vek predstavlja početak naglog rasta globalne populacije, uzrokovanim tehnološkim i medicinskim napredovanjima ljudske civilizacije. U tom periodu je planetu naseljavalo milijardu stanovnika, a samo dva veka kasnije taj broj se usedmostručio (Slika 1), i danas bez pokazivanja znakova zaustavljanja. Prema statistici Ujedinjenih Nacija[1], predviđa se da će 2050. godine planetu naseljavati preko 9,5 milijardi ljudi, gde će procenat urbanog društva preći čak 70% ukupnog svetskog stanovništva.

Proces napuštanja ruralnih područja i seljenje u gradove sa visokim prirodnim priraštajem predstavlja jaku osnovu za stvaranje stanja gradske prenaseljenosti. Prenaseljenost predstavlja nepoželjno stanje gde broj postojeće ljudske populacije prevazilazi granicu kapaciteta određenog staništa[2], i kao takvo postaje jedan od glavnih katalizatora stvaranja distopijskog konteksta u vidu socijalnih, ekonomskih i ekoloških posledica. Prenaseljenost kao pojam nije nužno vezano za gustinu i mnogobrojnost, jer i slabo naseljeno područje može biti prenaseljeno ukoliko nije u stanju da pruži dovoljno resursa za život (npr. pustinje), što znači da su resursi, a ne brojnost, glavni meritelji prenaseljenosti.

[1] Ujedinjene Nacije, DESA, Population Division, World Population Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables. Working Paper No. ESA/P/WP.241, 2015.

- Prema procenama Ujedinjenih Nacija, današnje urbano stanovništvo čini oko 3,9 milijarde ljudi, a predviđa se da će se taj broj povećati na 6,4 milijarde do 2050. godine. 

Mnogi naučnici se slažu da prenaseljenost predstavlja jednu od najvećih pretnji današnjice. U velikom broju gradova, prenaseljenost može predstavljati katalizator koji dodatno doprinosi jačanju postojećih socijalnih segregacija, uslovljava smanjenje ekonomskog razvitka, rezultuje u smanjenju raspoloživih resursa kao i povećanju količine otpada i štetnih materija. Zbog potencijalnih problema prenaseljenosti u budućnosti potrebno je da preispitamo funkcionisanje gradova u celini, jer ukoliko nastavimo da gradimo gradove kao da naša planeta može da pruži neograničene resurse, eventualnim dupliranjem ljudske populacije će se duplirati i potražnja raspoloživih resursa, što ne predstavlja održiv sistem funkcionisanja gradova i urbanih sredina.

 [2] Environmental News Network, „ Crop Yields",  ENN,

 http://www.enn.com/agriculture/article/46123

Slika 1: Pretpostavljena gustina naseljenosti po stanovniku na km2, 2014. i 2085. godine

Slika 2: Grafik broja globalnogstanovništva u milijardama

PRENASELJEN GRAD KAO ŽIVOTNA SREDINA

Životna sredina se definiše kao sve ono što nas okružuje, odnosno sve ono sa čime je direktno ili indirektno povezana čovekova životna i proizvodna aktivnost. Tokom svojih aktivnosti, koje mogu biti urbanizacija ili eksploatacija, čovek menja prirodno okruženje i to često tako što narušava prirodnu okolinu. Izgradnjom termo i hidrocentrala, sečom šuma, eksploatacijom mineralnih sirovina, stvaranjem deponija, emisijom gasova, nuklearnim probama itd. čovek utiče na promenu čitavih područja. Kao rezultat čovekovih aktivnosti dolazi do promena ili narušavanja ekosistema i klimatskih promena na lokalnom i globalnom nivou.[1]

Pod problemom gradske prenaseljenosti, uticaj svakog od ovih faktora se pogoršava. Javljaju se problemi vezanih za osnovne životne uslove modernog stanovanja, u vidu dostupnosti pijaćoj vodi, struji i grejanju. Prenaseljenost takođe može izazvati negativne uticaje na socijalno i ekonomsko stanje, gde hrana, voda i ostale namirnice postaju skuplje i teže dostupne zbog prevelike konzumacije grada. Pored materijalnih resursa, takođe se može javiti i nedostatak prostora, što direktno uslovljava poskupljenje stanova i njihovu retkost na tržištu. Velika koncentracija ljudi u jednom gradu može značiti i teže nalaženje posla, još više otežavajući ekonomsku situaciju. Loša ekonomska situacija ima negativni uticaj i na socijalno stanje građana, javljaju se veće klasne razlike, povećava se stopa kriminala, intenzivira se segregacija ranjivih grupa, i podstiče se getoizacija.

[1] D.L. Johnson, Meanings of Environmental Terms, Čikago: World Heritage Museum, 1997.

Meksiko Siti, 2013.